RECONCILIATION

10/08/2021

Një kanun i vjetër i shqiptarëve detyron një familje të pikëlluar të pajtohet me vrasësin e vajzës së tyre.

Regjisor: Marija Zidar
Producent: Danijel Hočevar
Vendi: Slloveni, Serbi, Mali I Zi, Kosovë

Në vitin 2013, në Malësinë e Shqipërisë, një vajzë 18-vjeçare e quajtur Gjyste Paplekaj është qëlluar dhe vrarë. Sipas kodit të lashtë të sjelljes të quajtur Kanun, i cili përkundër përpjekjeve të ndryshme për të shfuqizuar, ende rregullon jetën për një pjesë të madhe të popullsisë në veri dhe qendër të Shqipërisë - pajtimi është i mundur midis familjes së viktimës dhe të vrasësit. Është një proces që mund të fillojë një vit pas vrasjes dhe përfshin priftërinjtë, miqtë dhe të afërmit. Filmi i Marija Zidar mban peshën dhe dhimbjen e kësaj përpjekjeje për ndërmjetësim, dhe në proces, zbulon thellësinë e konfliktit mes gjeneratave që kulmoi në vdekjen e Gjystes.

Çdo pamje e filmit të Zidarit mban peshën e asaj që mbetet pas vdekjes së vajzës së re. Të dyja palët - familja e saj dhe familja e vrasësit - janë të lënduar, dhe ata që përpiqen t’i pajtojnë, shkojnë para prapa. Ato ofrojnë mirëkuptim për familjen e viktimës dhe hapësirë për t’u penduar për anën tjetër, duke u përpjekur të gjejnë rrugë zgjidhje. Në përpjekjet e tyre ngushëlluese, ata pothuajse shenjtëruan Gjysten, duke ndërtuar një monument në emrin e saj dhe duke sugjeruar që njerëzit t’i edukojnë fëmijët e tyre në frymën e saj. Ata zbutën sulmin e vrasësit duke e quajtur incidentin aksident. Ata i drejtohen autoritetit të Kanunit dhe besimit të krishterë. Por përpjekjet e tyre janë një luftë. Me çdo hap, pse kjo bëhet e qartë gradualisht, pasi zbulohet çdo shtresë e re e së vërtetës.

Ekzistojnë tri versione të incidentit që çuan në vdekjen e Gjystes. Njëra është se vajza u qëllua rastësisht kur babai i saj plagosi burrin që e vrau atë, dhe ai përfundoi duke shkrepur dy plumba në ajër, duke e vrarë atë aksidentalisht. Versioni i babait të vajzës është se ajo u përpoq ta mbronte atë si një hero. E fundit është se vajza po gjuante gurë, e nxitur nga babai i saj, dhe konflikti u përshkallëzua. Por ndërsa historitë shpalosen, thellësia dhe historia e këtij konflikti dalin në dritë për të zbuluar një hasmëri që u përcjell ndër gjenerata.

Filmi shpjegon disa elemente, por bën shumë pak për të kontekstualizuar historinë. Megjithatë, mungesa e kontekstit të duhur , nuk e lë atë pa të ose pa forcën e saj emocionale. Pajtimi mund të qëndrojë si një histori në vete, por atëherë risqet - si arsyet prapa përpjekjes për t’u pajtuar - janë të vështira për t’u kuptuar, dhe kështu janë problemet me Kanunin që rregullojnë jetën dhe arsyet pse u bënë përpjekje për ta shfuqizuar atë.

Problemi më i madh është se ky grup ligjesh legjitimon gjakmarrjen dhe hakmarrjen mes familjeve. Kjo rezulton në vrasje dhe ndryshon jetën e familjeve të tëra në mënyrë të thellë. Konfliktet kalohen brez pas brezi dhe i detyrojnë njerëzit të mbyllen, një jetë humbjeje, frike dhe urrejtje.

Kodi u përcjell gojarisht derisa u botua në fillim të shekullit të 20 -të. I përbërë nga 12 libra dhe rreth 1262 nene, emri zyrtar është Kanuni i Lekë Dukagjinit, një njeri që mendohet të ketë qenë një fisnik shqiptar i shekullit të 15 -të. Pak dihet për të. Në të kaluarën, ai kërkoi të rregullojë gjakmarrjen, duke përcaktuar rregullat dhe kufizimet se kush mund të vritet - asnjë grua apo fëmijë nën moshën 16 vjeçe. Duke e ditur këtë, shpjegon vërejtjen e babait të Gjystes, Gëzimit në një moment të filmit, ku thotë se ‘ata madje vranë një grua’.

Në fillim osmanlinjtë e më pas regjimi komunist i Shqipërisë, i udhëhequr nga Enver Hoxha, tentuan ta shfuqizonin Kanunin. Por fuqia e tij vazhdoi si një grup rregullash paralele, dhe kur regjimi komunist ra dhe sundimi i ligjit ishte i dobët, Kanuni pati një ringjallje. Dhe në këtë ringjallje, rregullat ishin shkatërruar, duke e lënë hakmarrjen një çështje të së drejtës dhe nderit në këto bashkësi të fiseve shqiptare.

Është në këtë kontekst që nevoja për pajtim bëhet e fuqishme dhe vendimtare. Pajtimi, më shumë se sa të falësh - do të thotë të varrosësh plagët. Vrasësi tashmë ishte dërguar në burg për 14 vjet. Ndërsa në shoqëritë e tjera, çështja do të ishte mbyllur dhe falja do të bëhej një çështje private e zemrës që vazhdon tutje, në këtë rast dënimi i tij është vetëm një detaj që nuk siguron asgjë që të tjerët nuk do të vriten. Pa pasur sukses procesi i pajtimit - në të cilin janë përfshirë shumë njerëz - konflikti thjesht mbetet, edhe me më shumë arsye për tu hakmarrë. Kjo urrejtje e ka përcaktuar jetën e familjes së Gjystes për të paktën dy breza. Ajo u përcoll te ajo dhe vëllezërit e motrat e saj. Është gati të kalojë edhe te fëmijët e tyre.

Pamjet mahnitëse të peizazhit shqiptar i shtojnë edhe një dimension tjetër këtij realiteti. Duke jetuar relativisht të izoluar të rrethuar nga malet dhe pamje të bukura, peizazhi ofron pak gjasë për diçka tjetër përpos asaj që është. Ka pak dinamizëm në jetën e përditshme, jeta kalohet mes anëtarëve të familjes dhe nëpër fise kjo do të thotë që besnikëria është e fortë. Ajo që trashëgohet ruhet dhe ushqehet, dhe nëse urrejtja trashëgohet, ajo bëhet realitet statik, me momente të përshkallëzimit, dhe pak për ta sfiduar atë ose për të ofruar drejtime të reja për të ecur përpara.

Vlera krishtere e faljes vihet në provë në një masë aq të madhe në këtë kontekst saqë bëhet peshë e pastër, e kundërpeshuar vetëm nga trishtimi. Filmi i Zidar bën shumë mirë që e kap, në një qasje “shfaq - mos trego” që bën më shumë se që do kishte mundur të bënte çdo fjalë. Është e qartë se gjetja e mënyrës për të falur, dhe me këtë, çlirimi nga njëra prej barrëve dhe përcaktimi i fuqisë së urrejtjes do të thotë liri. Por perspektiva e kësaj lirie është e panjohur në një familje që trashëgoi urrejtje, që përcaktohet më shumë nga ajo që solli në ekzistencën e tyre - një urrejtje që është e njohur, duke bërë barriera për identitetin e tyre. Dalja prej tij nuk ka asnjë dimension në këtë realitet, dhe është ai dimension që ndërmjetësit përpiqen të përcjellin, duke u lidhur me vlerat e familjes dhe duke portretizuar një të ardhme në të cilën familja do të vendosej në një atmosferë të veçantisë dhe thellësisë morale.

Tradita në përgjithësi kuptohet si diçka e vlefshme dhe e mirë, dhe Pajtimi e sfidon atë. Të jetosh brenda kufijve të traditës bëhet një kurth klaustrofobik nëse ajo që kalohet qëndron skaj errësirës. Më shumë se sa faljen, filmi i Zidarit ilustron peshën e të qenit i paaftë për të falur, çmimin e saj emocional, prezencën e saj kudo dhe vuajtjet shkatërruese që sjell, të gjitha të ruajtura dhe të transmetuara nga besimet toksike e të maskuara si traditë.

Recension nga Bianca-Olivia Nita, publikuar në MODERN TIMES REVIEW